Παναγία Κανταριώτισσα
Στα δυτικά του φρουρίου της Καντάρας στην επαρχία της Κερύνειας, βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγίας της Κανταριώτισσας, το οποίο κτίστηκε τον 12 ο αιώνα και ανακαινίστηκε από τον αρχιεπίσκοπο Κύπρου Χρύσανθο το 1777. Το 1783 χρυσώθηκε το εικονοστάσι του Ναού του μοναστηριού και στολίστηκε με εικόνες.
Στις αρχές του 13 ου αιώνα εγκαταστάθηκε στο μοναστήρι μια ομάδα από 13 Μοναχούς του Αγίου 'Ορους και αναβίωσαν την ασκητική ζωή και την Ορθόδοξη Παράδοση στο νησί, κάτι που εξαγρίωσε τους Φράγκους κατακτητές της Κύπρου, και ιδιαίτερα την Λατινική Εκκλησία. Επί Φραγκοκρατίας η Λατινική Εκκλησία, δια των εκπροσώπων της στην Κύπρο, είχε προβεί σε μεγάλους διωγμούς των Ορθοδόξων. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου κατόρθωσε να επιβιώσει μόνο με συνεχή αγώνα, με αδιάκοπη αντίσταση και με πολλές και μεγάλες θυσίες. Το συγκλονιστικότερο γεγονός αντίστασης των Ορθοδόξων ενάντια στους Λατίνους, είναι το μαρτύριο των 13 μοναχών του μοναστηριού της Παναγίας στην Καντάρα. Ο θάνατός τους, ύστερα από φρικτά βασανιστήρια, τοποθετείται στις 19 Μάη του 1231 και ακριβώς η 19η του Μάη είναι η μέρα κατά την οποία τιμά τη μνήμη τους η Εκκλησία, που τους ανακήρυξε αγίους.
Οι δεκατρείς μοναχοί - άγιοι ήταν:
01. Ιωάννης (ηγούμενος) 02. Κόνωνας 03. Ιερεμίας 04. Μάρκος 05. Κύριλλος 06. Θεόκτιστος 07. Βαρνάβας 08. Μάξιμος 09. Θεόγνωστος 10. Ιωσήφ 11. Γεννάδιος 12. Γεράσιμος 13. Γερμανός
Ως άγιοι, είναι άγνωστοι στους Κυπρίους χρονογράφους. Λεπτομέρειες, ωστόσο, για τους ίδιους και το μαρτύριό τους απαντώνται σε σχετικό κείμενο που φέρει τίτλο "Διήγησις των αγίων τριών και δέκα οσίων πατέρων των δια πυρός τελειωθέντων παρά των Λατίνων εν τη νήσω Κύπρω εν τω αψλθ' έτει".
Η Διήγησις σώθηκε σε δύο χειρόγραφα, του 14ου αιώνα το ένα (βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού) και του 1426 το δεύτερο (αρ. 575 της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας. Το δεύτερο αυτό χειρόγραφο δημοσιεύτηκε αρχικά από τον Κ. Σάθα [Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμος Β', Βενετία,1873, σσ.20-39]).
Από τα χειρόγραφα αυτά αντλούμε και τις ακόλουθες πληροφορίες: Η πρώτη σύγκρουση με τους Λατίνους κληρικούς της Κύπρου θα πρέπει να έγινε το 1228. Ήταν μια εποχή κατά την οποία οι διωγμοί των Ορθοδόξων από τους Λατίνους στην Κύπρο βρίσκονταν σε έξαρση. Η Λατινική Εκκλησία του νησιού, που πληροφορήθηκε για τη μεγάλη φήμη των μοναχών της Καντάρας, απέστειλε στο μοναστήρι ένα εκπρόσωπό της - τον Ανδρέα - για να ερευνήσει σχετικά με τους μοναχούς που βρίσκονταν εκεί. Οι τελευταίοι τον υποδέχτηκαν και τον φιλοξένησαν, αρχικά δε η όλη συνομιλία τους είχε τόνο φιλικό, μέχρι να γίνει λόγος για το ζήτημα της χρήσης αζύμων, ζήτημα που είχε προκαλέσει μεγάλη διαμάχη μεταξύ της Ορθόδοξης Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας. Οι μοναχοί της Καντάρας ομολόγησαν ότι στις ιεροτελεστίες χρησιμοποιούσαν ένζυμον άρτον, όπως με επιχειρήματα απέδειχνε η Ορθόδοξη Εκκλησία ότι ήταν το ορθό. (Η διένεξη για τη χρήση, στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, αζύμου ή ενζύμου άρτου είχε προκύψει επειδή οι Λατίνοι θεωρούσαν ότι ο Μυστικός Δείπνος είχε συμβεί κατά την ημέρα των αζύμων, όπως μαρτυρεί ο ευαγγελιστής Λουκάς. Οι Ορθόδοξοι αντίθετα ισχυρίζονταν ότι οι Εβραίοι αποκαλούσαν "ημέρα των αζύμων" το χρονικό διάστημα από τη δύση του ήλιου κατά τη Μεγάλη Πέμπτη μέχρι τη δύση του ήλιου κατά τη Μεγάλη Παρασκευή. Και λεγόταν έτσι, όχι επειδή κατά το διάστημα αυτό έτρωγαν άζυμα, αλλά επειδή τα ετοίμαζαν. Αφού λοιπόν ο Μυστικός Δείπνος πραγματοποιήθηκε το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, Ο Χριστός θα πρέπει να χρησιμοποίησε ένζυμον άρτον, και όχι ψωμί χωρίς προζύμι, αφού το τελευταίο δεν είχε ακόμη παρασκευαστεί και αφού χρήση του γινόταν την Μεγάλη Παρασκευή).
Η μεγάλη διαφορά, λοιπόν, μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων τονίστηκε με οξύ τρόπο και στη συζήτηση μεταξύ του Λατίνου Ανδρέα και των μοναχών της Καντάρας, ο δε πρώτος αναχώρησε οργισμένος από το μοναστήρι.
Όπως αναφέρει η Διήγησις, οι μοναχοί της Καντάρας πρότειναν μάλιστα και μια διαδικασία για να αποδειχθεί ποια ήταν η ορθή άποψη για τα άζυμα. Αφού τελέσουν τη λειτουργία και αυτοί (με χρήση ενζύμων) και οι Λατίνοι (με χρήση αζύμων), στη συνέχεια ένας εκπρόσωπος του κάθε δόγματος να πέσει στη φωτιά για να αποδειχθεί ότι το ορθό πρεσβεύει εκείνος από τους δύο που δε θα καεί! Η εισήγηση αυτή δεν έγινε αποδεκτή, και οι μοναχοί διατάχθηκαν να παρουσιαστούν ενώπιον του Λατίνου αρχιεπισκόπου Λευκωσίας για να λογοδοτήσουν.
Αφού τέλεσαν αγρυπνία και ολονύκτια λειτουργία στο μοναστήρι τους, οι δεκατρείς μοναχοί ξεκίνησαν την επόμενη μέρα για τη Λευκωσία. Στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων (ή του Αγίου Γεωργίου του Λάμποντος) στη Λευκωσία, όπου έφτασαν, πλήθη Ορθοδόξων συνέρρεαν για να δουν τους μοναχούς της Καντάρας.
Στη συνέχεια οι μοναχοί παρουσιάστηκαν ενώπιον του Λατίνου αρχιεπισκόπου Ευστοργίου, ο οποίος περιστοιχιζόταν από μεγάλο αριθμό Λατίνων κληρικών. Ο Ευστόργιος τους ανέκρινε, οι δε μοναχοί με παρρησία υποστήριξαν και ενώπιόν του την άποψη των Ορθοδόξων για τη χρήση ενζύμου άρτου. Τότε ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος τους φυλάκισε, αφού πιο πριν τους εξευτέλισε με βασανιστήρια.
Στη φυλακή, οι μοναχοί παρέμειναν, σύμφωνα πάντοτε με τη Διήγησιν, τρία χρόνια, πάσαν κάκωσιν υπομένοντες... τη δυσωδία τη ταλαιπωρήσει και τη ετέρα, θλίψει ευχαριστούντες θεω ως ενιαυτόν ένα, άρτου και ύδατος μεταλαβόντες... Στη φυλακή, καταβεβλημένος από τις κακουχίες, πέθανε ο ένας από αυτούς ο Θεόγνωστος (Θεοδώρητος). Το σώμα του κάηκε από τους Λατίνους (5 Απρίλη του 1231).
Κατά το διάστημα της φυλάκισής τους, οι μοναχοί ανακρίθηκαν και βασανίστηκαν ξανά και ξανά, χωρίς όμως να ενδώσουν και να αποκηρύξουν τη σχετική με τη χρήση ενζύμων άποψή τους. Τελικά, με εντολή του πάπα, οι μοναχοί αντιμετωπίστηκαν ως αιρετικοί, πράγμα που σήμαινε γι' αυτούς βασανιστήρια και εκτέλεση. Μεταξύ των βασανιστηρίων που υπέστησαν, αναφέρεται στη Διήγησιν ότι δέθηκαν πίσω από άλογα που τους έσερναν σε όλο το μήκος της κοίτης του ποταμού Πηδιά που τότε περνούσε μέσα από τη Λευκωσία (περίπου από την πύλη Πάφου μέχρι την πύλη Αμμοχώστου). Τελικά, μισοπεθαμένοι οι μοναχοί, ρίχτηκαν στην πυρά και κάηκαν (19 Μάη του 1231).
Το φοβερό αυτό έγκλημα των Λατίνων προκάλεσε μεγάλη αντίδραση τόσο στην ίδια την Κύπρο όσο και έξω από αυτή, ο δε πατριάρχης Κωνσταντινούπολης Γερμανός απευθύνθηκε στον πάπα Γρηγόριο Θ' και με επιστολή του, μεταξύ άλλων, ρωτούσε: "Καλά 'γε ταύτα, αγιώτατε και του αποστόλου Πέτρου διάδοχε. Ταύτα παραγγέλλει ο του πράου και ταπεινού τη καρδία Χριστού μαθητής;" Επίσης, ο Γερμανός έγραψε στο Γρηγόριο ότι το μαρτύριο και ο θάνατος των μοναχών της Καντάρας ήταν το τελευταίο γεγονός που χρειαζόταν για να ολοκληρώσει την κατάρα του πολέμου ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες.
Στο έγκλημα είχε αναμειχθεί και ο βασιλιάς της Κύπρου Ερρίκος Α', ο οποίος είχε αναγκαστεί από τους Λατίνους ιερωμένους να διατάξει το βασανισμό και το θάνατο των μοναχών. Και τούτο, γιατί οι Λατίνοι εκκλησιαστικοί θεώρησαν ότι οι ίδιοι, ως ιερωμένοι, δεν μπορούσαν να δώσουν τέτοια εντολή! Το μοναστήρι της Παναγίας της Καντάρας συνέχισε τη ζωή του και μετά το δράμα των δεκατριών Μοναχών, και η οριστική του διάλυση έγινε στα τέλη του 19 ου, αρχές 20 ου αιώνα. Σήμερα διασώζεται μονάχα ο Ναός της Μονής ο οποίος είναι σε πολύ προχωρημένο στάδιο φθοράς λόγο της λεηλασίας που έχει υποστεί από τους Τούρκους εισβολείς μετά το 1974, και από τη μη συντήρησή του.
