Το 1034, τρεις Χιώτες ασκητές, Νικήτας, Ιωάννης και Ιωσήφ, που ασκήτευαν σε μια σπηλιά του Προβατείου όρους, στο σημείο όπου είναι σήμερα η ...
σκήτη των Αγίων Πατέρων, πολλές φορές τις ήσυχες νύχτες αντίκρυζαν μέσα στις δασώδεις Ανατολικές πλαγιές του Προβατείου μια παράξενη λάμψη. Το πρωϊ που κατέβαιναν στο δάσος για να βρουν το «φως» της νύχτας, αυτό εξαφανιζόταν μέσα στα πυκνά κλαδιά και τους άγριους βάτους του λόγγου. Πήραν λοιπόν την απόφαση , οι τρεις ασκητές να βάλουν φωτιά στον τόπο του μυστηρίου με τη σκέψη πως αν το φωτεινό σημείο ήταν Θεϊκό, ο χώρος θα έμενε ανέπαφος από τη φωτιά. Έτσι και έγινε…ενώ άναψαν οι φλόγες και έκαιγαν ξαφνικά η φωτιά έσβησε μόνη της. Και μόνο μια μυρτιά είχε μείνει ανέπαφη. Πάνω δε στα ολοπράσινα κλαδιά της θρονιαζόταν ανέγγιχτο το Εικόνισμα της Παναγίας.
Η Εικόνα αυτή που μέχρι σήμερα σώζεται κατά παράξενο τρόπο, παριστάνει τη Θεοτόκο με ανοιχτές αγκάλες, χωρίς το Θείο Βρέφος. Η όλη στάση της δείχνει , ότι η Παρθένος βαδίζει ή περιμένει κάποιον μάλλον τον Μονογενή της.
Την μετέφεραν με υμνωδίες στο σπήλαιο που ασκήτευαν, η Εικόνα όμως έφευγε μόνη της από τη σπηλιά και επέστρεφε στην άφλεκτη μυρτιά.
Αυτό ανάγκασε τους μοναχούς να μεταφέρουν την Εικόνα στη πρώτη θέση που τη βρήκαν και να χτίσουν με τα ίδια τους τα χέρια μικρό ναϊσκο προς τιμήν της Παναγίας και γύρω τα κελιά τους. Αυτή είναι η Παλαιά Μονή. Η Νέα Μονή έγινε με θαυματουργικό τρόπο επίσης με τη συνδρομή του θεοσεβούς αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου.
Ό χρυσοχόος
Κάποτε οί μοναχοί ανέθεσαν σ' ένα Χιώτη χρυσοχόο να επενδύσει με χρυσό ένα μέρος της ιερής εικόνας, για να την προφυλάξουν από τη φθορά. Ό έκκλησιάρχης την τοποθέτησε στον κυρίως ναό, και ό τεχνίτης άρχισε την εργασία του με ευλάβεια.
Ξαφνικά ακούει μία γλυκεία φωνή να του λέει ψιθυριστά:
Ελαφρά χτύπα, ελαφρά" να 'χης την ευχή μου, γιατί ή εικόνα είναι παλαιά!
Σηκώνει τα μάπα ό χρυσοχόος καί βλέπει μια μεγαλόπρεπη γυναίκα με ολόχρυση φορεσιά. Δεν πρόλαβε να τη ρωτήσει ποια ήταν, γιατί μπήκε αμέσως στο ιερό βήμα από τη νότια πύλη. Τρέχει να την προφθάσει, αλλά Εκείνη είχε εξαφανιστεί. Μπαίνει στο ιερό, καί τότε αναγνωρίζει στη μορφή της πλατυτέρας τη γυναίκα, πού πρίν από λίγο του είχε φανερωθεί.
Ή καμπάνα
Το καμπαναριό της Νέας Μονής μοιάζει με τετράγωνο πύργο καί υψώνεται σχεδόν τριώροφο μέχρι τον θόλο του καθολικού. Είναι στεγασμένο με μολύβι καί στολίζεται στην κορυφή με ωραίο σιδερένιο σταυρό. Αρχικά είχε τέσσερις καμπάνες καί δύο πολυτελέστατα ρολόγια. Όλα όμως εξαφανίσθηκαν το 1822 από τίς ασιατικές ορδές.
Κάποτε μία από τίς μεγαλύτερες καμπάνες ράγισε. Οι μοναχοί τη φόρτωσαν σ' ένα βενετσιάνικο πλοίο καί την έστειλαν στη Βενετία για να την ξαναχύσουν.
Το πλοίο ταξιδεύοντας χτυπήθηκε από ένα κουρσάρικο των πειρατών του Βαρβαρόσσα καί κινδύνεψε να βουλιάξει. Οι ναύτες, στη δύσκολη εκείνη στιγμή, επικαλέστηκαν τη βοήθεια της Παναγίας Νιαμονίτισσας. Ύστερα έσπασαν ένα κομμάτι από την καμπάνα, το έ βαλαν για μπάλα μέσα στο κανόνι καί χτύπησαν το εχθρικό πλοίο. Το χτύπημα ήταν καίριο καί το πειρατικό βυθίστηκε.
Το βενετσιάνικο καράβι συνέχισε το ταξίδι κι έφθασε στον προορισμό του. Ό καπετάνιος, από ευγνωμοσύνη νια τη σωτηρία τους, έφτιαξε με δικά του έξοδα την καμπάνα καί την πρόσφερε στην Παναγία. Λέγεται μάλιστα πώς ή καμπάνα αυτή ήταν ή πιο μελωδική άπ' όλες.
Το ξύλο καί το σκοινί
Ένα χιώτικο καράβι, ταξιδεύοντας, συνάντησε μεγάλη θαλασσοταραχή. Ό καπετάνιος, μπροστά στον κίνδυνο, φώναξε με τη θερμή νησιώτικη πίστη του:
- Παναγιά μου Νιαμονίτισσα, σώσε μας! Καί σου τάζω μια λαμπάδα τόσο ψηλή, όσο το κατάρτι του πλοίου!
Δεν πρόλαβε να τελειώσει τον λόγο του, καί βλέπει πάνω στην αφρισμένη θάλασσα την ίδια τη Θεοτόκο, να κρατά στο χέρι ένα ξύλο κι ένα σκοινί. Ύστερα βυθίστηκε στο κύμα.
Αμέσως ή τρικυμία κόπασε καί το πλοίο προσορμίστηκε σώο στο λιμάνι. Έκεί, με μεγάλη τους έκπληξη, ανακάλυψαν σία ύφαλα του μία τρύπα. Ή τρύπα αυτή ήταν φραγμένη μ' ένα κομμάτι ξύλο κι ένα κομμάτι σκοινί...
Το θαύμα της Παναγίας ήταν ολοφάνερο. Αμέσως ξεκίνησαν όλο το πλήρωμα γεμάτοι ευγνωμοσύνη νια τη Νέα Μονή. Προσκύνησαν τη θαυματουργή εικόνα, πρόσφεραν το τάμα τους, μια πελώρια λαμπάδα, κι άφησαν στον έξωνάρθηκα το σωτήριο ξύλο καί το σκοινί, τα όποια σώζονται εκεί μέχρι σήμερα.
Για την ίδια αιτία, καθώς λέγεται, υπάρχει στον έξω νάρθηκα κι ένα σφουγγάρι. Με τη χάρη της Νιαμονίτισσας το σφουγγάρι αυτό έφραξε τη σχισμή ενός ιστιοφόρου πλοίου, πού κινδύνευε να κανταποντιστεί.
