Κρυφό Σχολειο, Για όσους θέλουν να ξεχνούν

[Athanasios]

- ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ - ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΚΡΥΦΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

«Η φυλή μας, σε σας Κρυφά Σχολειά, οφείλει την ανάστασή της»
Ιωάννης Μουρέλλος, Ιστορικός

«Το Κρυφό Σχολειό καλλιεργούσε και δυνάμωνε την εθνική συνείδηση... Πνευματικό σκοτάδι, τα πρώτα χρόνια»
Ηλίας Βουτιερίδης, Ιστορικός

«Οι δύο πρώτοι αιώνες ήταν ο καθαυτός καιρός του Κρυφού Σχολειού»
Θανάσης Πετσάλης - Διομήδης

«Κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, εις τα απομακρυσμένα μοναστήρια, καλόγεροι εδίδασκαν τα Ελληνόπουλα και βραδύτερον η Ελλάς γέμησε σχολεία»
Διονύσιος Κόκκινος, Ιστορικός κ Ακαδημαϊκός

«Ω!!! Πόσον ωραία ήσαν αι σεληνοφεγγείς νύκτες, καθ' ας ο παις μετέβαινεν εις το σχολείον εν την εκκλησία!!!»
Σπύρος Λάμπρος, Ιστορικός

«Εις την Εκκλησίαν μας οφείλομεν το αληθώς σωστικόν Κρυφό Σχολειό»
Κ. Κολοβίνης

«Οι Διωγμοί των Τούρκων τυρράνων ανάγκαζαν τα Ελληνόπουλα να πηγαίνουν κρυφά σε μοναστήρια και κωκκλήσια και σε σπηλιές και σε απόκρυφα μέρη να μαθαίνουν γράμματα, ανα παίρνουν το πρώτο φως της γνώσης. Οι χώροι αυτοί αποτελούσαν τα «Κρυφά Σχολειά» της Τουρκοκρατίας»
Χρ. Στασινόπουλος, Λεξικό Ελληνικής Επανάστασης του '21

«Οι Τούρκοι ούτε ίχνος παιδείας άφηκαν... με την ελπίδα να λησμονήσουν οι Έλληνες τα πάντα και να εκτουρκισθούν. Η εκκλησία κρυφώς κ συνωμοτικώς ανέλαβε να διατηρήσει «σαν σπίθα κρυμμένη στη στάχτη την παιδεία του Έθνους» κ «Ο Δούρειος Ίππος δια την κάθαρσιν ήτο η Ορθοδοξία, οι κοινότητες, το Κρυφό Σχολειό και ο εμπορικός στόλος των υπόδουλων Ελλήνων»
Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Ακαδημαϊκός, καθ. Φιλοσοφίας, Ιστορικός, Πολιτικός

[Athanasios]

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΜΑΝΔΡΑΣ ΘΕΡΜΟΥ

Σε απόσταση 3 χλμ. Κ Β.Α του Θέρμου Τριχωνίδος, στο συνοικισμό Μάνδρα και στο κέντρο μικρού οροπεδίου, βρίσκεται περίτεχνα χτισμένο το ιστορικό Μοναστήρι της Αγίας Παρασκεύης.

Η ιστορική αφετηρία της Μονής ανάγεται στον 12ο αι. Με βάση την μοναδική στο είδος της υπόγεια κρύπτη που ήρθε στο φως το 1993. Οι γραπτές μαρτυρίες ειναι λιγοστές, κυρίως απο τον 16ο αι και μετέπειτα, μια και το 1825 η Μονή επυρπολήθη από τους Τούρκους. Ό, τι διασώθηκε μεταφέρθηκε στο Μοναστήρι της Μυρτιάς, για να καταστραφεί ολοσχερώς κατά την πυρπόληση της Μονής Μυρτιάς το 1945 από τους Γερμανούς κατακτητές.


Στη προφορική παράδοση το Μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής αναφέρεται σαν ένα από τα σπουδαιότερα της περιοχής του Απόκουρου, της σημερινής Ανατολικής Αιτωλίας. Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας διεδραμάτισε σημαντικό ρόλο, ως ένα μεγάλο διοικητικό, οικονομικό και πνευματικό κέντρο. Από εδώ πέρασαν οι 2 μεγάλοι δάσκαλοι τπυ Γένους, ο Ευγένιος Γιαννούλης (1577-1688) και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 - 1779).

Το Καθολικό της Μονής, ένας μονόχωρος ψευδοσταυρεπίστεγος με τρούλλο ναός, ανακαινίστηκε εξ ολοκλήρου το 1831, όπως αναγράφεται στο ανάγλυφο σκαλιστό υπέρθυρο της νότιας εισόδου.

Ως τελευταίος ηγούμενος μαρτυρείται ο Βαρθολομαίος Κουβέλης, διάδοχος του Σαμουήλ και του Ιγνατίου Μαρούλη, ο οποίος μετά την διάλυση της μοναχικής κοινότητος επί Όθωνος, έγινε ο ηγούμενος στο Μοναστήρι της Μυρτιάς. Η όλη κτηματική περιουσία του Μοναστηριού διανεμήθηκε στους πρώτους κατοίκους που συγκρότησαν τον οικισμο «Μάνδρα», ονομασία που προήλθε από τον φρουριακού τύπου περίβολο ή μάντρα, που περιέβαλε το μοναστήρι.

Στο Μοναστήρι φυλλάσονται άγια λείψανα και η θαυματουργός εικόνα της Αγίας Παρασκευής. Πολλά δεν είναι τα θαύματα τα οποία διασώζει η λαίκή προφορική παράδοση.

[Athanasios]

ΣΚΟΤΕΙΝΟ

Απέχει 22.5 χλμ από Ηράκλειο, και είναι χτισμένο σε υψόμετρο 140 μ., με 142, κατοίκους.
Το όνομα οφείλεται κατά τήν γνώμη των κατοίκων, στην εκκλησία του Αγ. Νικολάου του Σκοτεινού που βρίσκεται στην είσοδο σπηλαίου.
Ανηγέρθη κατά τα τελευταία έτη της Ενετοκρατίας. Σήμερα έχει προστεθεί κλίτος αφιερωμένο στον Αγιο Χαράλαμπο. Kατά άλλη και πιθανότερη μαρτυρία, στην εκκλησία του Αγ. Νικολάου λειτουργούσε Κρυφό Σχολείο επί τουρκοκρατίας και οι ντόπιοι συνήθιζαν να λένε "πάμε στα σκοτεινά" εννοώντας το Κρυφό Σκολιό.
Ο οικισμός αναφέρεται στήν Τουρκική απογραφή του 1671, σαν Σκοτεινό Πέρασμα, με 17 χαράτσα.
Σέ απόσταση 1500μ. ΒΔ του χωριού ευρίσκεται το λατρευτικό σπήλαιο της Αγ. Παρασκευής σπήλαιο με έντονο τουριστικό ενδιαφέρον.

[Athanasios]

Το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Φενεού στον αγώνα του 1821


Σύντομη αναφορά στο ιστορικό της Μονής

Στις υπώρειες του Κράθι στο Φενεό, σε ένα ομαλό πλάτωμα της πλαγιάς, τριγυρισμένο από πυκνό και αδιαπέραστο δάσος βρίσκεται το ιστορικό μοναστήρι του Αη-Γιώργη. Το σπουδαίο τούτο χριστιανικό μνημείο των μεταβυζαντινών χρόνων αναφέρεται στα πατριαρχικά σιγίλια και τα άλλα επίσημα έγγραφα ως «Ιερά και Σταυροπηγιακή μονή του αγίου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του τροπαιοφόρου επικεκλημένου δε του Φονέως εν τη Πελοπόννησο...». Το «φονέως» είναι λογία έκφραση του λαϊκού ονόματος «Φονιά» που συναντάμε κυρίως στα δικαιοπρακτικά και σε άλλα ποικίλα έγγραφα του μοναστηριού. Είναι προσδιοριστικό του τόπου που βρίσκεται η μονή και προέρχεται από παρετυμολογία ή και παραφθορά του αρχαίου ονόματος «Φενεός» (Φενεός - Φονιός - Φονιά) όνομα που είχε παλαιότερα το πλησιέστερο στο μοναστήρι χωριό που σήμερα λέγεται Πανόραμα.
Η μονή ιδρύθηκε κατά τον 14ο αιώνα και ήταν χτισμένη χαμηλότερα σε ένα μικρό λοφίσκο, τοποθεσία που τώρα λέγεται «παλιομονάστηρο». Από την παλαιότατη τούτη μονή απομένει όρθιος μόνο ο μικρός μονόκλιτος ναός του Αγίου Γεωργίου τριγυρισμένος από τα ερείπια των κελιών. Σήμερα έχει μετωνομασθεί σε ναό του Αγίου Φανουρίου. Η μονή αυτή εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς κατά τον 17ο αιώνα επειδή απειλήθηκε να κατακλυσθεί από τα νερά της λίμνης Φενεού που έφθασαν ως εκεί. Εξαιτίας τούτου οι μοναχοί αναγκάσθησαν να χτίσουν τη νέα μονή ψηλότερα στην πλαγιά του βουνού σε ασφαλέστερο μέρος.
Ως «έτος κτίσεως» της νέας μονής αναφέρεται το 1693. Τη χρονολογία αυτή φέρει η παλαιά σφραγίδα της μονής που βρίσκεται στο Εκκλησιαστικό Μουσείο Κορίνθου. Τη συναντάμε και ανάγλυφη, κομμένη στα δύο 16 - 93, στα δύο αγκωνάρια που στηρίζουν τους παραστάτες δεξιά και αριστερά της μεγάλης αυλόπορτας της Μονής. Η νέα μονή με νεώτερο Πατριαρχικό σιγίλιο που ανανέωνε το παλαιό περιεβλήθη και πάλι με τη δόξα και την τιμή του Σταυροπηγιακού Μοναστηριού. Από σιγίλιο του 1740 μαθαίνουμε ότι το μοναστήρι καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά και ξαναχτίστηκε το 1745. Τότε άρχισε και η μέχρι σήμερα σωζόμενη, εξαιρετικής τέχνης αγιογράφηση του ναού και η κατασκευή του ανεκτίμητης αξίας ξυλόγλυπτου τέμπλου.


Συμπλέκεται και η ιστορία
Το μοναστήρι που αρχίζει να ακμάζει από τα μέσα του 17ου αιώνα έπαιξε σπουδαίο ρόλο τόσο στην προετοιμασία του μεγάλου ξεσηκωμού του Γένους όσο και στη διάρκεια του αγώνα για την Εθνική μας Παλιγγενεσία. Ο μητροπολίτης Κορίνθου κ. Παντελεήμων στο βιβλίο του «Κορινθιακά έγγραφα Ελληνικά και Τουρκικά» αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Γύρω από την ιστορίαν της μονής του αγίου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του Φονιά, συμπλέκεται και η ιστορία της περιοχής, ο χώρος δε ολονέν διευρύνεται, καλύπτων τα όρια της Κορίνθιας, του Βορείου τμήματος της Πελοποννήσου από Πατρών μέχρι Τριπόλεως και εκείθεν δια του Ναυπλίου εις την Επίδαυρον, με προεκτάσεις, εν τελευταία αναλύσει, εις ολόκληρον τον Ελλαδικόν χώρον της περιόδου του τελευταίου αιώνος της Τουρκοκρατίας και του πρώτου μετεπαναστατικού».
Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας το μοναστήρι πρόσφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες όχι μόνο στα γύρω χωριά αλλά και σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου. Χαρακτηριστικό είναι ότι πολλά παιδιά τα έστελναν οι γονείς τους στο μοναστήρι με το πρόσχημα ότι τα «έταξαν στον Αγιώργη», όπου και έμεναν για να μάθουν γράμματα στο «κρυφό σχολειό» της μονής που σώζεται ακόμα μέχρι σήμερα.



Από τις αρχές του 1820 το μοναστήρι παρουσιάζει μια εξαιρετική κίνηση ανάμεσα σε κληρικούς και λαϊκούς που έχουν μυηθεί στα της Φιλικής Εταιρείας. Ο ιστορικός Λ. Αποστολίδης στο βιβλίο του «Η Κορινθία στην Επανάσταση του 1821» σημειώνει:

«Στον Αγιώργη τον Φονιά, Ηγούμενος και Καλόγεροι, γίνονται δάσκαλοι στο Κρυφό Σχολειό και ταυτόχρονα κατηχητές της Φιλικής Εταιρείας. Ο ηγούμενος Ναθαναήλ, ο προηγούμενος σεβάσμιος Κύριλλος, ο Αθανάσιος ο Καλυβίτης έξαρχος του Πατριαρχείου, ο Σαμουήλ, ο αδελφός του Ναθαναήλ Συμεών, και ο ανεψιός του Βενιαμίν, ο Σεραφείμ, ο Σάββας, ο Ανανίας, ο Συνέσιος, όλοι τους εργάζονται νυχτόμερα, για νάρθει μια ώρα νωρίτερα το ποθούμενον. Η λευτεριά της Πατρίδας».

Ο ηγούμενος Ναθαναήλ αναπτύσσει καταπληκτική δραστηριότητα. Έρχεται σε επαφή με την «Υπερτάτην Αρχήν» και στο μοναστήρι αρχίζουν να γίνονται οι πρώτες συσκέψεις. Εκτός από τους μοναχούς παίρνουν μέρος και οι πρόκριτοι και οι καπεταναίοι της ορεινής Κορινθίας. Όλα τα κεφαλοχώρια του Φενεού και της Στυμφαλίας, η Γκούρα, η Καστανιά, η Λαύκα κ.α. έχουν προσχωρήσει στο «Μυστήριον» της Φιλικής Εταιρείας και στις αποθήκες του μοναστηριού αρχίζουν να συνάζονται, από όπου είναι δυνατόν, πολεμοφόδια και «τα άλλα αναγκαία του πολέμου».
Ο Φωτάκος στα απομνημονεύματά του αναφέρει: «Όλοι οι μοναχοί ούτοι εκατήχουν την περιφέρειαν του Φονιά και έξωθεν εφρόντισαν και ετοίμασαν όλα τα αναγκαία του πόλεμου».


"Εξόδευσεν εις το Έθνος"
Από έγγραφα της εποχής εκείνης μαθαίνουμε και για την υλική προσφορά της μονής στην Επανάσταση. Σε ένα από αυτά διαβάζουμε:

«Εκατέβαλλεν και εξόδευσε το μοναστήρι της Φονιάς εις το Έθνος και την Επανάστασιν: Εις την Εταιρείαν γρόσια 3500. Τον πρώτον χρόνον 10 οπλοφόρους καλογέρους οπού είμεθα μαζί με τον κύρ Σωτήρη Χαραλάμπη γρόσια 1000. Εξοδεύσαμεν εις την επαρχίαν μας εις αναγκαίας χρείας γρόσια 2000. Εις το Εθνικόν Ταμείον της Τριπολιτσάς γρόσια 3000 το όλον γρόσια 9500.

Ασήμι ιδικόν μας και του μοναστηρίου εκτός του Αγίου Ποτηρίου οκάδες 15. Γίδια και πρόβατα 500. Βοϊδογέλαδα 15. Κρασί εις τα ορδιά εις το μετόχι του Αγίου Γεωργίου μπότσες 8000. Σιτάρι οκάδες 950...

Χρόνια δύο και ήμισυ καλόγεροι 20 οπλοφόροι εις τα ορδιά Τρίκορφα, Ναύπλιον, Κόρινθον και εις Ακράτα».

Με την έναρξη του μεγάλου Αγώνα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, διαδραματίστηκαν στο μοναστήρι και στην περιοχή του πολλά και σημαντικά γεγονότα που οι ιστορικοί τα καταγράφουν σε πολλές σελίδες.
Σε μερικά από αυτά που είναι σχετικά με την παραμονή του Θ. Κολοκοτρώνη στο μοναστήρι αναφερθήκαμε παλαιότερα. Εδώ έγινε και το γνωστό επεισόδιο μεταξύ του Παπαφλέσσα και του Πανούτσου Νοταρά.


Παπαφλέσσας κατά Νοταρά. Ένα επεισόδιο του Αγώνα.
Ένα μήνα πριν από την Επανάσταση, το Φλεβάρη του 1821 ύστερα από τη σύσκεψη της Βοστίτσας έρχεται στο μοναστήρι του Αη-Γιώργη ο Παπαφλέσσας και καλεί σε σύσκεψη τους πρόκριτους της Κορινθίας και των Καλαβρύτων, για να πάρουν αποφάσεις. Στη σύσκεψη παίρνουν μέρος ο ηγούμενος της μονής Ναθαναήλ, ο γέρο-Πανούτσος Νοταράς, ο Ασημάκης Φωτήλας, ο Σωτήρης Χαραλάμπης, ο Σωτήρης Θεοχαρόπουλος και πολλοί άλλοι. Ανάμεσα σ'αυτούς και οι αρχηγοί των όπλων της ορεινής Κορινθίας Γεώργιος Παπανίκας από την Καστανιά και Αναγνώστης Οικονομόπουλος από τη Λαύκα.
Σαν ήρθαν στην κουβέντα ο Παπαφλέσσας τους λέει ότι η επανάσταση πρέπει να αρχίσει αμέσως «γιατί το πράγμα δεν επιδέχεται αργοπορίαν». Ο γέρο-Νοταράς απαντάει ότι «δεν μπορούμε να τολμήσουμε επανάσταση χωρίς να προετοιμαστούμε καλά - καλά καί να εξασφαλίσουμε τα χρειαζούμενα. Με τα ψέμματα δουλεία δεν γίνεται. Κι αν ενεργήσουμε αστόχαστα θα πάρουμε τον κόσμο στο λαιμό μας». Τότε ο Παπαφλέσσας ορμητικός και οξύθιμος καθώς ήταν, εξαγριώνεται και λέει του Νοταρά :
- Άρχοντα Πανούτσο σου κόβω το κεφάλι αν ματαειπείς τέτοιες κουβέντες.
Και ο Νοταράς ήρεμος του απάντησε:
- Ακόνισε το σπαθί σου Παπαφλέσσα για να κόψεις Τούρκικα κεφάλια και άσε το δικό μου στη θέση του. Μπορεί και να σου χρειαστεί.
Τότε ένας από τους ανθρώπους του Νοταρά ο Πανάγου οργισμένος λέει του Παπαφλέσσα.
- Ε, ρε συ παπά τα παληκάρια δεν φοβερίζουν τους γερόντους... Μόνο σώπαινε γιατί σου κόβω εγώ το δικό σου το κεφάλι. Κι ενώ ήσαν έτοιμοι να «σφαγούν» ο γέρο-Νοταράς μπαίνει στη μέση.
- Ας λείψουν οι διχόνοιες μεταξύ σας παιδιά μου και κρατήστε την παλληκαριά σας για τους οχτρούς μας, τους είπε και τους αγκάλιασε και τους φίλησε.

[Athanasios]

ΜΟΝΗ ΤΟΜΠΛΟΥ

Η μονή Τομπλού ή - σύμφωνα με την επίσημη ονομασία της - το μοναστήρι της Παναγίας της Ακρωτηριανής, είναι ένα από τα σπουδαιότερα της Κρήτης. Βρίσκεται στα ανατολικά της Σητείας, στο δρόμο προς το Βάι.
Είναι κτισμένο σε μια ερημική τοποθεσία. Πρόκειται για ένα φρουριακό μοναστήρι με τετράγωνο σχήμα, που καλύπτει μια έκταση 800τ.μ. Ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα και την ίδια εποχή αγιογραφήθηκε. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το κωδωνοστάσιό της το οποίο χρονολογείται από το 1558 και έχει ύψος 33 μ.
Η μονή τον 16ο αιώνα είχε ιδρύσει μετόχια σε όλη την Κρήτη. Γεγονός που αποδεικνύει τον πλούτο και τη δύναμή της.
Το 1646 το μοναστήρι λεηλατήθηκε από τους Τούρκους. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας στη μονή λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Αργότερα, στη γερμανική κατοχή, στη μονή λειτουργούσε μυστικός ασύρματος.
Οι επισκέπτες της μονής έχουν την ευκαιρία να θαυμάσουν τα ανεκτίμητα θρησκευτικά κειμήλια που εκτίθενται στους χώρους της.

[Athanasios]

ΜΟΝΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ

Η μονή βρίσκεται σε απόσταση 24 χλμ. από τον Άγιο Νικόλαο. Είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και στη Ζωοδόχο Πηγή. Ιδρύθηκε το 12ο αιώνα. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας στη μονή λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Επίσης, στη μονή έβρισκαν καταφύγιο και πολλοί επαναστάτες.

[Athanasios]

Ι. Μ. Παναγίας Πελεκητής

Tα πολλά και σημαντικά μοναστήρια στην περιοχή κράτησαν ως θεματοφύλακες κειμήλια ανεκτίμητης αξίας, ζωντανά κομμάτια μνήμης μιας άλλης εποχής. Σε υψόμετρο 1400μ., στα δυτικά της Καρίτσας και λαξεμένο πάνω στο βράχο βρίσκεται ένα μοναδικό μνημείο, η Ι. Μ. Παναγίας Πελεκητής. Η ίδρυσή της τοποθετείται τον 16ο αιώνα. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο, οι τοιχογραφίες, ιερά ευαγγέλια, χειρόγραφα, δισκοπότηρα και σκεύη μοναδικά αποτελούν αληθινό μουσείο θρησκευτικής κληρονομιάς. Σε υψόμετρο 800μ. και 25km ανατολικά της Καρδίτσας η Ι. Μ. Κορώνας αγναντεύει τον θεσσαλικό κάμπο. Η μονή είναι κτισμένη κατά τα αθωνικά πρότυπα του 10ου με 11ου αι.. Κοσμείται από άριστα διατηρημένες τοιχογραφίες με πολλά στοιχεία της κρητικής σχολής. Σπουδαίο πνευματικό ρόλο κατείχε κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας και τούτο φανερώνεται από την δράση που ανέπτυξε ο ηγούμενός της και οσιομάρτυρας Σεραφείμ. Εδώ φυλάσσεται η τίμια κάρα του Αγίου. Στον χώρο του ναού λειτουργούσε και "κρυφό σχολειό

[Athanasios]

Η Ι. Μ. Πέτρας

Το 1943 οι Γερμανοί αποπειράθηκαν να πυρπολήσουν την μονή αφού διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διάρκεια της εθνικής αντίστασης. Η Ι. Μ. Πέτρας βρίσκεται κοντά στην κοινότητα του Καταφυγίου. Πήρε το όνομά της από ένα μεγάλο και πλατύ βράχο που υπάρχει στο Β.Α. στήθωμα που δημιουργεί μια μεγάλη σπηλιά. Η ίδρυσή της τοποθετείται στον 16ο αι. και στην ακμή της είχε 20 καλόγερους και 120 κελιά. Διατηρούσε αξιόλογη βιβλιοθήκη με σπάνια χειρόγραφα και περγαμηνές που δυστυχώς κλάπηκαν ή καταστράφηκαν. Στο ναό σώζεται και η εικόνα της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας. Στον χώρο του ναού λειτουργούσε και "κρυφό σχολειό

[Athanasios]

Παλαιά Μονή Φιλοσόφου

Κολλημένη σαν όστρακο στον ιερό βράχο της Μονόπορης, στη δυτική πλευρά της χαράδρας του Λούσιου, σε ύψος 200 μ. από την κοίτη του ποταμού, βρίσκεται η Παλαιά Μονή Φιλοσόφου, από την οποία σώζεται μόνο το καθολικό, ένα πραγματικό κομψοτέχνημα αρχιτεκτονικής. Στην περιοχή είναι γνωστό ως "Κρυφό Σχολειό", γιατί σύμφωνα με την παράδοση εκεί λειτουργούσε σχολείο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, που εξελίχθηκε, στη Νέα Μονή πια, σε σημαντική σχολή. Η σχολή της Νέας Μονής διαλύθηκε και μεταφέρθηκε, το 1764, στη Δημητσάνα.

Η Παλαιά Μονή Φιλοσόφου ιδρύθηκε το έτος 963 και είναι το πιο σημαντικό βυζαντινό μνημείο και ένα από τα παλαιότερα μοναστήρια της Πελοποννήσου. Το όνομά της προέρχεται από τον ιδρυτή της, τον Δημητσανίτη Ιωάννη Λαμπαρδόπουλο, τον επονομαζόμενο "φιλόσοφο", έναν διανοούμενο και πρόσωπο της αυλής του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά. Η μονή γνωρίζει μεγάλη ακμή τον 17ο αιώνα, οι μοναχοί πληθαίνουν και το 1691 χτίζεται η Νέα Μονή σε πιο προσιτή θέση, 1 χλμ. βορειότερα, χωρίς όμως να εγκαταλείπεται η Παλαιά Μονή.

Εκτός από το καθολικό και τον εξωτερικό προστατευτικό τοίχο, χτισμένο μετά την άλωση με μικρές ακατέργαστες πέτρες, ισχυρό ασβεστοκονίαμα και πολλές ξυλοδεσιές, σώζονται επίσης ερείπια από δύο πυργίσκους (έναν στο ακρότατο αριστερό σημείο του κτίσματος και έναν δεξιά), στο βράχο, πάνω από τη μονή, ο αγωγός νερού που έφερνε νερό από πηγή και μία στέρνα όπου συγκεντρωνόταν το νερό.

Το καθολικό, ένας τετράστυλος σταυροειδής ναός με τρούλο, είναι κτίσμα της Φραγκοκρατίας αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο τρούλος, οκτάπλευρος με ένα μονόλοβο παράθυρο σε καθεμία από τις τέσσερις πλευρές του, έχει κατασκευαστεί με ιδιαίτερη επιμέλεια. Το εσωτερικό του ναού κάλυπταν τοιχογραφίες εξαίρετης τέχνης, από τις οποίες όμως δεν σώζονται παρά σπαράγματα. 'Εξω από το ναό, δίπλα στην είσοδο, σώζονται ίχνη από τη Δευτέρα Παρουσία που χρονολογείται στα χρόνια της ύστερης Τουρκοκρατίας. Πίσω από το καθολικό ανοίγεται ένας στενός διάδρομος, μήκους 13 μ. περίπου, μέσα στο βράχο, που πιθανόν χρησίμευε ως νεκροταφείο.

[Athanasios]

«Τα μοναστήρια ήταν τα πρώτα προπύργια της Επανάστασης μας… Οι περισσότεροι καλόγεροι σκοτώθηκαν εις τον αγώνα»


Στρατηγός Μακρυγιάννης