Γνωστικισμός
Ορισμός
Ο Γνωστικισμός δεν είναι ένας ορισμός αλλά μάλλον ένας περιγραφικός όρος.Τούτο συμβαίνει διότι δεν υπάρχουν κάποιες σταθερές για να ορίσουμε ακριβώς τα χαρακτηριστικά του.Συνεπώς μπορούμε να αποδεχτούμε πως η λέξη περιγράφει διάφορες θρησκευτικές ομάδες μυστικιστικού χαρακτήρα που έδρασαν κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Η ακαδημαϊκή έρευνα περιλαμβάνει σε αυτήν την κατηγορία πολλές θρησκευτικές κινήσεις που αναπτύχθηκαν στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου ταυτόχρονα με την ανάπτυξη και εδραίωση του χριστιανισμού.Το φαινόμενο αυτής της ρευστότητας του ορισμού καταδεικνύει τον θρησκευτικό συγκρητισμό που επικρατούσε κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής κυριαρχίας και είχε τις ρίζες του στις ελληνιστικές συνήθειες των μεταχριστιανικών χρόνων,συνήθειες ανάμειξης διάφορων θρησκευτικών παραδόσεων και εθίμων.Ο Γνωστικισμός περιέλαβε στην ιδεολογία του στοιχεία ελληνικά,ανατολικά,ιουδαϊκά και χριστιανικά. Ο «χριστιανικός» Γνωστικισμός αποτέλεσε και έναν από τους βασικούς λόγους της πολεμικής επιφανών χριστιανών συγγραφέων και Πατέρων της Εκκλησίας όπως του Ειρηναίου Λυώνος,του Κλήμη από την Αλεξάνδρεια αλλά και του Ωριγένη.
Γενικά στοιχεία
Η λέξη Γνωστικισμός προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη γνώσις και αναφέρεται στην πεποίθηση πως υπάρχει κάποια μυστική εσωτερική γνώση,μια μύηση που λίγοι μπορούν να καταφέρουν να αποκτήσουν. Αυτό βέβαια δυσκολεύει την έρευνα για τη συλλογή στοιχείων περιγραφής εφόσον η μυστική και απόκρυφη φύση αυτής της διδασκαλίας εμπόδιζε ήδη από εκείνον τον καιρό την διαυγή γνώση των δοξασιών της. Ένα άλλο αξιοσημείωτο γεγονός είναι πως τα περισσότερα που γνωρίζουμε σχετικά με το κίνημα αυτό προέρχονται από έργα χριστιανών συγγραφέων τα οποία πολλοί τα θεωρούν αναξιόπιστα εφόσον διάκεινται εχθρικά προς τον Γνωστικισμό και δεν δέχονται πολλά από τα γραφόμενά τους. Επίσης δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες για όσα γνωστικά συστήματα ήταν προχριστιανικά,αν και η περίπτωση ύπαρξης προχριστιανικών γνωστικών ομάδων δεν αποτελεί παρά μια υπόθεση στη σύγχρονη έρευνα. Ο Ειρηναίος Λυώνος στο Κατά Αιρέσεων παραθέτει πολλές σχολές Γνωστικισμού του 2ου μ.Χ. αιώνα και αναφέρει μάλιστα και πολλές από τις διαφορές τους.Πολλά κείμενα που βρέθηκαν στο Ναγκ Χαμαντί το έτος 1945 σχετίστηκαν με κάποιες από αυτές τις σχολές αλλά τίποτε δεν πιστοποιήθηκε επιστημονικά.
Η λέξη Γνωστικισμός αναφέρεται και σήμερα σε κάποιες σύγχρονες σέκτες όπου μόνο μυημένοι έχουν πρόσβαση και οι τελετές φυλάσσονται ως επτασφράγιστο μυστικό. Δεν έχουν όμως σχεδόν καμία σχέση με τον Γνωστικισμό των πρώτων αιώνων. Πολλά στοιχεία του Γνωστικισμού επίσης είναι προχριστιανικά και αναμείχθηκαν αργότερα με χριστιανικά. Διάφοροι δυτικοί ερευνητές θεωρούν ένα χαμηλής θεολογικής αξίας κείμενο, το Κατά Θωμά Ευαγγέλιο, ως προϊόν του 1ου μ.Χ. αιώνα για να προσδώσουν ένα κύρος στο κίνημα. Τέτοιες απόψεις όμως είναι τελείως αυθαίρετες και ανυπόστατες, όχι μόνο διότι η έρευνα απέδειξε πως το παλαιότερο χριστιανικό Ευαγγέλιο είναι το Κατά Μάρκον αλλά και διότι μια απλή ανάγνωση του Κατά Θωμά δείχνει πως ο σκοπός του είναι απλά να καλύψει την περιέργεια για τις περιόδους της ζωής του Ιησού τις οποίες δεν αναφέρουν τα κανονικά κείμενα. Επίσης πολλές γνωστικές σέκτες δεν κάνουν καμιά αναφορά στον Ιησού ως πρόσωπο αλλά υιοθετούν μια μυστική θεωρία για τη φύση Του η οποία πλησιάζει κοντά στον Δοκητισμό. Σύμφωνα με τους Δοκητές ο Ιησούς δεν έπαθε πάνω στον σταυρό αλλά ήταν όλα μια οφθαλμαπάτη διότι ο Ιησούς δεν διέθετε ανθρώπινο σώμα. Ό,τι έβλεπε ο κόσμος ήταν μια απάτη του Νου που μόνο οι μυημένοι μπορούν να ξεδιαλύνουν. Παρόμοιες ήταν και οι απόψεις των Μοναρχιανών, οι οποίοι έβλεπαν μια και μοναδική αρχή στην χριστιανική Αγία Τριάδα,τον Πατέρα, ενώ θεωρούσαν τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα απλές δυνάμεις και προσωπεία του Πατέρα και οφθαλμαπάτες για τους ανθρώπους.
Απόψεις των Γνωστικών για τον υλικό κόσμο
Ο ►Πλωτίνος μαζί με άλλους νεοπλατωνικούς,θεωρούσαν την ύλη ως πηγή του κακού. Με αυτόν τον τρόπο τόνιζαν την μακρινή απόσταση που την χώριζε από την δύναμη του σύμπαντος, τη δύναμη της αγάπης. Η κακία της ύλη δεν ήταν καθ’εαυτή αλλά προέρχεται από την μακρινή θέση της από την πηγή του καλού και την ενότητα των πάντων. Θα ήταν ορθότερο να χαρακτηρίσουμε την ερμηνεία της ύλης από τους Γνωστικούς ως αμφιταλαντευόμενη. Από τη μια πλευρά προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν τη σχέση του θείου με έναν ατελή κόσμο και επιπλέον να φτιάξουν ένα πλαίσιο ύπαρξης για το άτομο και τη μοναξιά του μέσα στον ίδιο κόσμο.
Θεολογικές απόψεις του Γνωστικισμού
Η κοσμολογία του Γνωστικισμού ήταν σε μεγάλο ποσοστό προϊόν της ανατολικής & σημιτικής μυθολογίας. Σύμφωνα με τις απόψεις τους την Γη την κυβερνάει ένας κατώτερος μυθικός θεός, ο Ιαλνταμπαώθ, ο οποίος πολλές φορές συγχέεται αυθαίρετα και λανθασμένα με τον Δημιουργό των πλατωνικών έργων. Ο Δημιουργός ήταν ο επικεφαλής των Αρχόντων,οι οποίοι κυβερνούσαν τον φυσικό κόσμο. Παρά το γεγονός πως τα φθαρτά σώματα των ανθρώπων είναι φτιαγμένα από την κατώτερη και γεμάτη κακία ύλη, εν τούτοις έχουν έναν σπινθήρα μέσα τους, ένα ίχνος που ονομάζεται Πνεύμα και το οποίο προέρχεται από την Πηγή ή το Μηδέν, την αρχή όλων των πραγμάτων. Σύμφωνα με τους Γνωστικούς μόνο με την Γνώση μπορούμε να ανακαλύψουμε εκ νέου αυτόν τον σπινθήρα και να επιστρέψουμε στην θεότητα.
Μια μερίδα Γνωστικών,κυρίως οπαδοί του ►Βαλεντίνιου ή Βαλεντίνου, δίδασκαν πως υπήρχε ο Ένας και Άγνωστος Θεός. Τον ονόμαζαν Αιών, Βυθό ή Μονάδα. Από τον Ένα εκπορεύθηκαν και άλλα ζεύγη Αιώνων, κατώτερων δηλαδή θεών·ο Βαλεντίνος αναφέρει περίπου τριάντα ζεύγη Αιώνων. Όλοι οι Αιώνες συγκεντρωμένοι σχημάτιζαν το Πλήρωμα, την πληρότητα δηλαδή του Ενός. Το κατώτερο ζεύγος όλων ήταν η Σοφία και ο Χριστός. Ο Βαλεντίνος έπλασε μια μυθολογία σύμφωνα με την οποία η Σοφία αναζητούσε τον άγνωστο Αιώνα. Είδε ένα μακρινό φως το οποίο όμως ήταν οφθαλμαπάτη και με αυτόν τον τρόπο οδηγήθηκε ακόμη μακρύτερα από το Πλήρωμα. Ο φόβος της μήπως χάσει τη ζωή της την έκανε να επιστρέψει στον φυσικό κόσμο. Λόγω αυτής της επιθυμίας δημιουργήθηκαν η ύλη και η ψυχή μέσω των στοιχείων του αέρα, της φωτιάς, του νερού και της γης. Λόγω της φυγής της Σοφίας ο Δημιουργός έφτιαξε τον κόσμο χωρίς θηλυκό στοιχείο. Εκείνη όμως κατόρθωσε να φυτέψει το θείο σπινθήρα στα έμψυχα δημιουργήματα του κόσμου. Αυτός ο σπινθήρας ονομάστηκε Πνεύμα. Αργότερα κατέφθασε στο φυσικό κόσμο ο σωτήρας Χριστός για να επιτρέψει στη Σοφία να γευτεί το κοσμικό φως. Επίσης ο Χριστός εμφανίστηκε στους ανθρώπους με τη μορφή κάποιου ανθρώπου,του Ιησού,με σκοπό να τους επαναφέρει στο πνευματικό φως. Η Σοφία βίωσε τρεις αισθήσεις οι οποίες δημιούργησαν και τα ακόλουθα είδη ανθρώπων:
v Τους υλικούς, οι οποίοι είναι δεμένοι με την χυδαία και φθαρτή ύλη.
v Τους ψυχικούς, οι οποίοι είναι δεμένοι με την ψυχή και εν μέρει μονάχα λυτρωμένοι από το κακό.
v Τους πνευματικούς, που ανακάλυψαν μέσω μυήσεων την Σοφία και οδηγούνται από αυτήν.Μόνο αυτοί μπορούν να επιστρέψουν στο Πλήρωμα.
Οι Γνωστικοί ταύτιζαν τον Δημιουργό με τον θεό της Παλαιάς Διαθήκης. Συνεπώς τον απέρριπταν ως φορέα της ύλης και μαζί του τον Ιουδαϊσμό ως θρησκεία. Ταυτόχρονα τιμούσαν τους αρνητικούς χαρακτήρες της διήγησης της Παλαιάς Διαθήκης. Ορισμένοι ταύτιζαν τον Δημιουργό με τον Σατάν, πράγμα που τους έστελνε στην άλλη όχθη από τα χριστιανικά πιστεύω. Άλλοι πάλι τιμούσαν τον Όφι της Εδέμ και ακολούθως ονομάστηκαν ►Οφίτες. Πίστευαν πως ο Όφις ήταν σύμβολο αντίστασης απέναντι στον Ιαλνταμπαόθ/Δημιουργό. Το προπατορικό αμάρτημα στην γνωστική κοσμολογία δεν ήταν καν αμάρτημα αλλά μια πρώτη διαφώτιση. Στα γνωστικά κείμενα αναφέρεται και ο Σηθ, τρίτος γιος του Αδάμ, ο οποίος κατείχε ολόκληρη τη Γνώση. Γενικότερα μπορούμε να συμπεράνουμε πως η Παλαιά Διαθήκη υπήρξε γι’αυτούς ένας συμβολικός μύθος ανοιχτός σε κάθε ερμηνεία σε αντίθεση με την πατερική άποψη η οποία είναι πως εκεί γίνεται η προτύπωση του Σωτήρα-Χριστού.
Διαίρεση των Γνωστικών τάσεων
Οι Γνωστικές τάσεις και ομάδες διαιρούνται συχνά στην ανατολική ή Περσική σχολή και την Συροαιγυπτιακή. Η Περσική σχολή διαθέτει έναν ξεκάθαρο διαχωρισμό φωτός και σκότους, αποτέλεσμα των πολυετών επιδράσεων από τον περσικό δυϊσμό της περιοχής. Η Συροαιγυπτιακή είναι περισσότερο επηρρεασμένη από τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο και είναι η κατεύθυνση εκείνη που γέννησε αυτό που ονομάζουμε σήμερα χριστιανικό γνωστικισμό,τη μείξη δηλαδή γνωστικών απόψεων με χριστιανικές ιδέες. Μπορούμε να κάνουμε τον παρακάτω διαχωρισμό των τάσεων:
Περσική σχολή
§ Μανδαϊσμός,ο οποίος υφίσταται ακόμη και σήμερα χωρίς όμως να έχει κάποια σχέση με τον χριστιανισμό.
§ Μανιχαϊσμός.Υπήρξε πλήρες θρησκευτικό σύστημα που έχει πλέον εκλείψει.
Συροαιγυπτιακή σχολή
§ Αλβιγηνοί ή Καθαροί ή Καλοί Άνθρωποι.Γνωστικοί της περιοχής Albi της Γαλλίας.
§ Βαλεντίνος (100-153μ.Χ).Ανέπτυξε το μεγαλύτερο μέρος της γνωστικής κοσμολογίας.
§ Βασιλειδιανοί,οπαδοί του Γνωστικού Βασιλείδη.
§ Βογόμηλοι,γνωστικοί της Βουλγαρίας.
§ Καϊνίτες,οι οποίοι λάτρευαν τον Κάιν και τον Ησαύ.
§ Καρποκρατιανοί,οπαδοί του Καρποκράτη.
§ Κήρινθος.
§ Οφίτες,οι οποίοι λάτρευαν το φίδι της Εδέμ,ως άγγελο γνώσεως.
§ Σηθιανοί,με αρκετά σωζόμενα κείμενα.
§ Σίμων ο μάγος και Μαρκίωναπό τη Σινώπη.Είχαν πολλές γνωστικές τάσεις χωρίς να μπορούμε να τους χαρακτηρίσουμε πλήρως Γνωστικούς.Ο Μαρκίωνας υπήρξε και πατέρας του Μοναρχιανισμού,της αίρεσης σύμφωνα με την οποία στη χριστιανική Αγία Τριάδα υπάρχει μία μόνο Αρχή,ο Πατέρας,ενώ τα άλλα μέρη της δεν είναι πρόσωπα αλλά προσωπεία του ίδιου του Πατέρα.Πολλοί οπαδοί του ονομάστηκαν και Πατροπασχίτες,λόγω του ότι πίστευαν πως αυτός που υπέφερε στο σταυρό ήταν ο Πατέρας και όχι ο Υιός-Λόγος.
§ Σοδομίτες.Πίστευαν πως η αμαρτία είναι η οδός της σωτηρίας.
Προέλευση και πηγές πληροφοριών για τον Γνωστικισμό
Για την προέλευση του Γνωστικισμού οι ακαδημαϊκές έρευνες δεν έχουν καταλήξει σε ασφαλή συμπεράσματα.Μια άποψη θέλει τον Γνωστικισμό καθαρά παγανιστικό δημιούργημα το οποίο αργότερα,λόγω συνθηκών έλαβε κάποιο εξωτερικό χριστιανικό ένδυμα.Κάποιοι άλλοι τον θεωρούν παρακλάδι του ελληνιστικού Ιουδαϊσμού ενώ υπάρχει και η όχι και τόσο ισχυρή τάση που τον θέλει γνήσιο τέκνο του χριστιανισμού που απλά αποδυναμώθηκε στην πορεία.Δύσκολα όμως μπορούμε να τεκμηριώσουμε με αδιάσειστα στοιχεία κάποια από τις παραπάνω διατυπώσεις.Μπορούμε να αναφέρουμε απλά πως ο θεολογικά διατυπωμένος Γνωστικισμός επηρρεάστηκε από τον Πλατωνισμό,τον Νεοπλατωνισμό,τον Στωικισμό,τις αρχαίες σημιτικές θρησκείες,τον Χριστιανισμό και τον Πυθαγορισμό.Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η άποψη που θέλει τον Γνωστικισμό εβραϊκή παραλλαγή των αρχαίων μεσογειακών θρησκευτικών μυστηρίων όπως τα Ελευσίνια.
Οι πηγές από τις οποίες αντλούμε γνώσεις για τον Γνωστικισμό είναι μόνο δύο: Τα έργα των χριστιανών θεολόγων της εποχής όπως ο ►Επιφάνιος Σαλαμίνος,ο ►Τερτυλλιανός,ο ►Ιππόλυτος και ο ►Ειρηναίος Λυώνος και τα ίδια τα σωζόμενα γνωστικά κείμενα.Δυστυχώς η συστηματική έκθεση των Γνωστικών κειμένων είναι αδύνατη λόγω του ότι μόνο αναφορές στα έργα αυτά υπήρχαν και όχι τα ίδια τα έργα.Διάφοροι μελετητές επιχείρησαν να συντάξουν κάποια από αυτά βασιζόμενοι στις περικοπές των χριστιανών κατηγόρων τους μα τούτο δεν ήταν αρκετό.Νέα πνοή στις έρευνες έδωσε η ανακάλυψη των κειμένων του ►Ναγκ Χαμαντί.Παρόλα αυτά όμως ακόμη δεν μπορούμε να συστηματοποιήσουμε τις γνωστικές απόψεις με ακρίβεια τόσο από την δυσκολία ερμηνείας των κειμένων όσο και από την υπερβολικά συμβολική γλώσσα των κειμένων τα οποία είναι πολλές φορές ασαφή και μη ολοκληρωμένα.
Γνωστικά κείμενα
Όπως ο,τιδήποτε σχετικό με τον Γνωστικισμό,ο χαρακτηρισμός ενός κειμένου ως γνωστικού ή μη είναι θέμα συζήτησης και έρευνας.Γενικά όμως όλοι οι κώδικες του Ναγκ Χαμαντί θεωρούνται σχετικοί με το κίνημα αυτό εκτός ίσως από το Κατά Θωμά και ένα αντίγραφο πλατωνικών διαλόγων.Η εν λόγω ομάδα κειμένων ανακαλύφθηκε το 1945.Πριν από αυτήν την χρονιά τα γνωστά γνωστικά έργα ήταν τα εξής:
o Πράξεις Ιωάννου
o Πράξεις Θωμά
o Πίστις Σοφία (Codex Askew)
o Γνώσις Αοράτου Θεού ή Τα βιβλία του Γιεσού (Codex Bruce)
o Άτιτλος Αποκάλυψις ή Γνώσις του Φωτός (Codex Bruce)
o Ευαγγέλιο Μαρίας (Codex Berlin)
o Πράξεις Πέτρου (Codex Berlin)
o Σοφία Ιησού Χριστού (Codex Berlin)
o Απόκρυφο Ευαγγέλιο Μάρκου
o Ερμητικά κείμενα
Ο Γνωστικισμός ως θρησκευτική τάση
Αποτέλεσε ένα πολύ σημαντικό θρησκευτικό φαινόμενο το οποίο εξαπλώθηκε με μεγάλη ταχύτητα από την Ανατολή προς τη Δύση.Υποσχόταν τη σωτηρία μέσω της γνώσεως.Οι πρώτοι αντιαιρετικοί συγγραφείς της χριστιανοσύνης Επιφάνιος,Ιππόλυτος και Ειρηναίος τον χαρακτήρισαν ως μια επικίνδυνη αίρεση.Για την εποχή εκείνη ήταν μια μεγάλη απειλή καθώς οι χριστιανοί βάλλονταν από διάφορους αυτοχρισμένους αποστόλους οι οποίοι έδιναν ο καθένας για λογαριαμό του το μήνυμα της σωτηρίας έξω από τα πλαίσια του σώματος της Εκκλησίας.Στη σημερινή εποχή όμως είναι πολλοί εκείνοι οι οποίοι βλέπουν με συμπάθεια το κίνημα.Θεωρούν τους Γνωστικούς μύστες και συνεχιστές των μυστηριακών θρησκειών της Μεσογείου της εποχής εκείνης.Σχετικό παράδειγμα θετικής αντιμετώπισης του Γνωστικισμού αποτελεί η Θεοσοφική Εταιρεία σύμφωνα με την οποία όλες οι θρησκείες κατέχουν ένα μέρος της αλήθειας και είναι δουλειά του μύστη να την ανακαλύψει στο σύνολό της.
Η συγκριτική έρευνα των «Γνωστικισμών» που κατά καιρούς εμφανίστηκαν έδειξε κάποια κοινά χαρακτηριστικά: Τη διαρχία στα όρια ενός ιεραρχικού Πληρώματος και την αναγκαιότητα για τη σωστική δύναμη της Γνώσης απέναντι στο Σύμπαν.Οι γνωστικοί βλέπουν το Σύμπαν ενιαίο αρχικά αλλά σε μια διαρχική μείξη του υλικού και πνευματικού στοιχείου.Το πρώτο είναι κατώτερο και φθαρτό ενώ το δεύτερο ανώτερο και άφθαρτο.Διάφορες πλατωνικές και νεοπλατωνικές φιλοσοφικές ιδέες σχετίζονται με αυτές τις αντιλήψεις ίσως σε έναν αυτοανατροφοδοτούμενο κύκλο αλληλεπιδράσεων με το Γνωστικισμό και τους φορείς του.Για τον Γνωστικισμό ο Δημιουργός αυτού του κόσμου είναι μια κατώτερη και κακή θεότητα.Ονομάζεται Άρχων ή Πρωτάρχων.Οι Άρχοντες,που ταυτίζονται με αστρικές υπάρξεις,είναι υπεύθυνοι για όσα άσχημα συμβαίνουν στην φυσική πραγματικότητα.Τονίζεται έτσι η τυραννία που ασκεί ο Δημιουργός στους ανθρώπους.
Πέρα από τον Χριστιανισμό, έλληνες φιλόσοφοι παρουσιάζονται επίσης διχασμένοι επάνω στις αντιλήψεις των Γνωστικών.Για παράδειγμα, ο Πλωτίνος στο βιβλίο του «Προς Γνωστικούς» θα πολεμήσει τις αντιλήψεις τους και γενικά τη θεοσοφία των Γνωστικών, που την θεωρεί διαστροφή τής πλατωνικής διδασκαλίας.Νεοπλατωνικοί όμως, όπως ο Πορφύριος και ο Ιουλιανός, ευθυγραμμίζονται με τους Γνωστικούς στην πολεμική τους κατά των χριστιανών και ιδιαίτερα στην απόκρουση της ιδέας ότι ο υπέρτατος θεός μπορεί να είναι ο ίδιος δημιουργός του υλικού κόσμου.
Από τον 2ο αιώνα, δεν ήταν δύσκολο στους γνωστικούς κύκλους να γίνει ταύτιση του κατώτερου αυτού Θεού με τον Θεό των Ιουδαίων και της Παλαιάς Διαθήκης που θεωρείται αυστηρός και τυραννικός. Αυτή η πολεμική εξηγεί τον σεβασμό που έδειχναν οι Γνωστικοί σε κάθε τι που η Παλαιά Διαθήκη καταδικάζει, όπως για παράδειγμα την παρακοή τηςΕύας, τον Όφι, τον Κάιν, τα Σόδομα κ.λπ.Επιπλέον, κάθε πράξη που για τον θεό αυτό θεωρείται ανήθικη, για τους Γνωστικούς λαμβάνεται ως πράξη ηθικά αδιάφορη ή ακόμα και ότι οδηγεί στη σωτηρία, ακριβώς γιατί την απαγόρευσε ο κακός θεός.Αν οποιαδήποτε πράξη, ακόμα κι αν θεωρείται έξω από τα εκάστοτε πλαίσια της ηθικής, οδηγεί στη γνώση και την εξύψωση του ατόμου, τότε επιβάλλεται να γίνει.Σχετική με αυτή την πεποίθηση των Γνωστικών, παρουσιάζεται η μαρτυρία του Επιφανίου και άλλων εκκλησιαστικών συγγραφέων ότι μερικοί Γνωστικοί συμμετείχαν σε σεξουαλικά όργια με χαρακτήρα λατρευτικών ακολουθιών.
Η Γνωστική τελετουργία
Ακόμη και μετά την ανακάλυψη των κειμένων στο Ναγκ Χαμαντί οι πληροφορίες που έχουμε για τις τελετουργίες των Γνωστικών είναι περιορισμένες. Μόνο περιστασιακά είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε την ενδεχόμενη τελετή που μπορεί να υπονοεί κάποιο από τα κείμενα. Το πιο ενδιαφέρον κείμενο από αυτήν την άποψη είναι το Κατά Φίλιππον ευαγγέλιο. Από την εποχή της δημοσίευσής του οι μελετητές εντυπωσιάστηκαν από τις πολυάριθμες αναφορές του σε τελετές και τις περίπλοκες ερμηνείες που δίνει όσον αφορά το νόημα και το στόχο τους. Οι ειδικοί δεν έχουν ακόμη συμφωνήσει για τις λεπτομέρειες του τελετουργικού συστήματος που κρύβεται από πίσω, αφού το κείμενο αναφέρεται περισσότερο στο συμβολικό νόημα των τελετών και όχι τόσο στην πρακτική μορφή τους. Οι Γνωστικοί μοιράζονταν με τον Πλατωνισμό την ιδέα ότι η σωτηρία της ψυχής συνίσταται στην απελευθέρωσή της από τον υλικό κόσμο και την άνοδό της στον τόπο καταγωγής της, στο θεϊκό κόσμο. Κατά το παράδειγμα του Πλάτωνα πολλοί Πλατωνικοί ως την εποχή του Πλωτίνου και του ►Πορφύριου χρησιμοποιούσαν την ορολογία της μυστικής θέασης που συνδεόταν με τις μυστηριακές θρησκείες για την περιγραφή της ανόδου της ψυχής, αλλά δεν έχουμε ενδείξεις ότι είχαν αναπτύξει κάποια σχετική τελετουργία ως βοηθητικό μέσο για την επίτευξη αυτής της ανόδου. Μετά την εποχή του Πλωτίνου, εντούτοις, πολλοί Πλατωνικοί υιοθέτησαν μια μορφή τελετουργίας που είναι γνωστή ως θεουργία. Σ’ αυτήν οι ένσαρκες ψυχές έρχονταν σε συμπαθητικό συντονισμό με τους θεϊκούς Λόγους που μορφοποιούν το φυσικό κόσμο. Θεϊκές δυνάμεις καλούνταν να εισέλθουν στο δικό μας φαινομενικό κόσμο με τη μορφή κεκαθαρμένων ψυχών[1] και με σκοπό να αποκαλύψουν τη θεϊκή τους πηγή στο σώμα και σε άλλα φυσικά αντικείμενα και να βοηθήσουν στην άνοδο της ψυχής του τελούντος τη θεουργία τόσο στη διάρκεια της ζωής του όσο και στην τελική του άνοδο προς το θείο. Σε αντίθεση με την ύστερη αυτή πρακτική, οι γνωστικές πηγές φαίνονται να υπονοούν μια σειρά τελετουργιών ως συμβολικών αναπαραστάσεων του πιο τυπικού νεοπυθαγόρειου και πλωτινικού στόχου της λύτρωσης της ψυχής από το φυσικό κόσμο στο σύνολό του. Οι τελετουργίες των Γνωστικών, πολλές από τις οποίες είναι κοινές με τους Χριστιανούς, είναι το αποτέλεσμα της μεταφοράς στο συμβολικό επίπεδο απλών, καθημερινών πράξεων, όπως το πλύσιμο, η αλλαγή ρούχων κ.τ.λ. Η κύρια μέριμνα των Γνωστικών φαίνεται ότι ήταν το ξεπέρασμα μιας αίσθησης αποξένωσης και απομόνωσης. Έτσι, ανέπτυξαν μια σειρά μύθων, μέσω των οποίων ανύψωσαν αυτές τις απλές πράξεις σε τελετές που είχαν την δύναμη να βοηθήσουν στην υπέρβαση της αποξένωσης και της απομόνωσης και στην επίτευξη ενός αισθήματος μεταμόρφωσης και ενσωμάτωσης σε ένα ευρύτερο Όλον. Σε σύγκριση με τους μη γνωστικούς Πλατωνικούς οι Γνωστικοί χρησιμοποίησαν μια ευρύτερη κλίμακα τέτοιων απλών συμβολικών πράξεων, επειδή άντλησαν και από άλλα θρησκευτικά ή πνευματικά κινήματα, όπως ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και τα μυστήρια της Μεσογείου. Πολλοί Γνωστικοί μπορεί να ήταν ήδη οπαδοί τέτοιων συστημάτων και απλώς να τους έδωσαν μια γνωστική χροιά. Πολλές από τις τελετουργίες των Γνωστικών φαίνεται πως στηρίζονται σε δύο βασικούς μύθους: πρώτον, στο μύθο της πτώσης της ψυχής στον υλικό κόσμο, πτώση που έχει ως αποτέλεσμα να μη θυμάται πια η ψυχή την καταγωγής της και να απωλέσει την επαφή με το θείο κόσμο. Δεύτερον, στο μύθο του πρωταρχικού ανδρόγυνου, του απώτατου γεννήτορα όλης της ανθρωπότητας, ο οποίος διαχωρίστηκε στα δύο (διασπώντας την αρχική εικόνα του Θεού) και έκτοτε δημιούργησε την ανάγκη της επανένωσης των φύλων. Αυτός ο μύθος ήταν εξαιρετικά διαδεδομένος και απαντά ήδη στο πλατωνικό Συμπόσιο[2] εκφρασμένος από τον Αριστοφάνη, ενώ οι Ιουδαίοι και οι Χριστιανοί γνώριζαν από τη Γένεση ότι η Εύα προήλθε από τον Αδάμ. Οι δύο αυτοί μύθοι διαφαίνονται ιδιαίτερα στις γνωστικές τελετές του βαπτίσματος και του ιερού γάμου, οι οποίες έχουν ως στόχο την αναστροφή της πτώσης και της διάσπασης σε φύλα. Το τελικό αποτέλεσμα είναι η επανόρθωση της αρχικής ενιαίας εικόνας του Θεού. Το βάπτισμα ως τελετή φαίνεται ότι γινόταν στις περισσότερες γνωστικές ομάδες μόνο μια φορά. Σήμανε την οριστική απάρνηση του παρελθόντος και την είσοδο σε μια νέα κατάσταση επανένωσης. Το βάπτισμα καθώς και μια άλλη βασική γνωστική τελετή, το χρίσμα, αποκαλούνται συχνά σφραγίδες, επειδή σημαδεύουν την αναγέννηση κάποιου και το γεγονός ότι ανήκει στο Θεό. Ενώ αυτές οι τελετές ήταν γενικά μη επαναλήψιμες, ο ιερός δείπνος, η Ευχαριστία, φαίνετα
ι ότι επαναλαμβανόταν. Ο ιερός γάμος (ή Μυστήριο του Νυμφώνος), του οποίου η καταγωγή του ανάγεται σε μια βιβλική μεταφορά, είχε ειδική γνωστική σημασία και εσχατολογικό περιεχόμενο (αποκατάσταση της διασπασμένης εικόνας του Θεού). Φαίνεται ότι μπορούσε να επαναληφθεί, ιδιαίτερα όταν είχε τη μορφή πραγματικής σεξουαλικής συνεύρεσης. Μια άλλη βασική τελετή ήταν η επανένδυση του ανθρώπου μετά την απογύμνωση στη διάρκεια του βαπτίσματος. Εδώ εννοείται συμβολικά η αποποίηση του υλικού σώματος και η ένδυση του φορέματος του φωτός που αποκαθιστά την εικόνα του Θεού. Πέρα από αυτές τις βασικές τελετές οι Γνωστικοί είχαν στη διάθεσή τους και τελετουργικές μορφές λόγου: προσευχές, δοξολογίες, αρεταλογίες της θεότητας, ύμνους και εκστατικές ρήσεις (π.χ. γλωσσολαλιά ή ξόρκια). Τέλος, σ’ αυτό το πλαίσιο μπορούν να αναφερθούν και πρακτικές τελετουργικής συμπεριφοράς που δε σχετίζονται τόσο με συγκεκριμένες τελετές, αλλά στοχεύουν στο να ξεχωρίσουν έναν άνθρωπο ή μια κοινότητα από τον υπόλοιπο κόσμο. Πρόκειται κυρίως για τύπους βίου με εγκρατιτική σήμανση, όπως νηστεία, παρθενία, ασκητισμός. Συνοψίζοντας, μπορεί κανείς να πει ότι ο στόχος των γνωστικών τελετουργιών ήταν η αποκατάσταση της πρωταρχικής ενότητας του ανθρώπου. Αυτή η διαδικασία μπορεί να εννοηθεί σε πιο βιβλική βάση ως η ένωση αρσενικού και θηλυκού στον πρωταρχικό ανδρόγυνο, είτε σε πιο πλατωνική βάση ως αποκατάσταση της ψυχής στην αρχική της κατάσταση.
Εν κατακλείδι μπορούμε να σχολιάσουμε πως η ικανή γνώση και ανάλυση του αρχαίου κινήματος του Γνωστικισμού είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε πλήρως το φαινόμενο της Νέας Εποχής,την εξελικτική δηλαδή πορεία μιας ιδεολογίας η οποία ελίσσεται,λαμβάνει διαφορετικά ονόματα μα στο βάθος παραμένει η ίδια.
π. Παναγιώτης Καραγιουβάνης
θεολόγος
Πηγή: http://ppanosk.wordpress.com