Ιερά Μονή Οσίου Δαυίδ (Λατόμου) To παλαιό καθολικό της Μονής Λατόμου, γνωστό σήμερα ως Ναός του Οσίου Δαυίδ, είναι παλαιοχριστιανικό μνημείο της Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη, στο τέλος της οδού Αγίας Σοφίας. Ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος στο Χριστό Σωτήρα ή κατ’άλλους στον Προφήτη Ζαχαρία, ενώ το όνομα Όσιος Δαυίδ του αποδόθηκε λανθασμένα στην αρχή του περασμένου αιώνα και επικράτησε από τότε[1]. Στην αρχική του μορφή ο ναός αποτελούσε ένα τετράγωνο κτίριο με κόγχη στα ανατολικά και μέσα στο τετράγωνο σχηματιζόταν ισοσκελής σταυρός από τέσσερα μικρά διαμερίσματα στις γωνίες. Το κτήριο διέθετε επίσης τρούλο, ο οποίος μετέπειτα αντικαταστάθηκε από κεραμωτή στέγη. Η δυτική πλευρά του κτηρίου απ’όπου γινόταν η είσοδος έχει καταστραφεί και έτσι η σημερινή είσοδος βρίσκεται στη νότια πλευρά.
Ο ναός κτίστηκε πάνω στη θέση ενός ρωμαϊκού κτηρίου στα τέλη του 5ου με αρχές του 6ου αιώνα. Την ίδια περίοδο φιλοτεχνήθηκε στην αψίδα ψηφιδωτό με χορηγία μιας ανώνυμης γυναίκας που σύμφωνα με την παράδοση ήταν η Θεοδώρα, κόρη του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, η οποία είχε ασπασθεί το χριστιανισμό. Το 1430, με την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς, ο ναός μεταβλήθηκε σε τζαμί με το όνομα Σουλιτζέ ή Κεραμεντίν τζαμί, ενώ άλλη άποψη θέλει τη μεταβολή αυτή να συνέβη στα πλαίσια του 16ου αιώνα. Το 1921 ο ναός επέστρεψε στη χριστιανική λατρεία.
Το ψηφιδωτό της κόγχης απεικονίζει το όρομα του Ιεζεκιήλ, με το Χριστό Εμμανουήλ (νεαρό) στο κέντρο να κάθεται σε πολύχρωμο τόξο. Γύρω του εικονίζονται τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών και στην αριστερή γωνία ο προφήτης Ιεζεκιήλ στις όχθες του ποταμού Χοβάρ και στη δεξιά ο προφήτης Αββακούμ ή ο Ησαΐας. Η τοποθέτηση μιας παράστασης με τέτοιο θέμα τέτοιο θέμα στην αψίδα είναι μοναδική στον κόσμο. Στη νότια καμάρα σώζεται πλούσιος τοιχογραφικός διάκοσμος με θέματα την Γέννηση και τη Βάπτιση του Ιησού καθώς και ίχνη της Υπαπαντής και τη Μεταμόρφωσης, όλα έργα του 12ου αιώνα.
ΙστορίαΑπό κείμενο του τέλους του 9ου αι., είναι γνωστό ότι το Καθολικό της παλιάς μονής Λατόμου την εποχή εκείνη ήταν αφιερωμένο στο Σωτήρα Χριστό του Λατόμου, όπως επιβεβαιώθηκε ύστερα από τη θαυμαστή αποκάλυψη του σπουδαίου ψηφιδωτού της κόγχης του Ιερού.
Η προσωνυμία «του Λατόμου», ή «των Λατόμων» οφείλεται στα λατομεία πέτρας που υπήρχαν στην περιοχή. Ο ναός, αφιερωμένος ίσως στον Προφήτη Ζαχαρία ιδρύθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα. Την ίδια εποχή ιστορήθηκε με ψηφιδωτό και τοιχογραφίες διακοσμητικού χαρακτήρα, με τη χορηγία ανώνυμης γυναίκας, η οποία ταυτίζεται με τη Θεοδώρα, κόρη του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, που είχε ασπασθεί το Χριστιανισμό.
Την εποχή της Εικονομαχίας, το περίφημο ψηφιδωτό καλύφθηκε με δέρμα βοδιού και κονίαμα. Η αποκάλυψή του συνέβη στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντος του Αρμενίου (813-820), στη διάρκεια ενός σεισμού. Το 12ο αιώνα το Καθολικό ανακαινίστηκε και κοσμήθηκε με νέο τοιχογραφικό διάκοσμο, ο οποίος ολοκληρώθηκε στα τέλη του 13ου – αρχές 14ου αιώνα.
Πιθανά, τον 16ο αιώνα το Καθολικό μετατράπηκε σε τζαμί. Σήμερα από το αρχικό κτίσμα λείπει το δυτικό τμήμα του. Παρόλες τις διαφοροποιήσεις και επεμβάσεις που δέχθηκε κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, είναι μνημείο μοναδικής αρχαιολογικής και ιστορικής αξίας, καθώς αποτελεί τον πρόδρομο του «σταυροειδούς» ναού με τρούλο, όπου εμφανίστηκε πολύ αργότερα (δεύτερη χιλιετία). Αρχικά ο ναός ήταν τετράγωνος, με αψίδα στα ανατολικά, στον οποίο εγγράφονταν τέσσερις καμάρες, σε σχήμα σταυρού.
Το εξαιρετικό ψηφιδωτό, που είναι τοποθετημένο στην αψίδα του ιερού, παριστάνει το «όραμα» του προφήτη Ιεζεκιήλ με το Χριστό «αγένειο» να κάθεται πάνω σε ένα πολύχρωμο φωτεινό τόξο. Πριν την τουρκοκρατία το μοναστήρι πήρε το όνομα «Χριστού Σωτήρος», ίσως από την παράσταση του περίφημου ψηφιδωτού του Καθολικού του. Κατά την τουρκοκρατία και πάλι σκεπάστηκε με κονίαμα το ψηφιδωτό από τους Τούρκους, για να αποκαλυφθεί μόλις το 1927, ενώ οι τοιχογραφίες το 1972-1975. Μετά τους σεισμούς του 1978 έγιναν εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης του ναού.
Η αφιέρωση του σημερινού Ιερού Ναού, άλλοτε Καθολικό της μονής Λατόμου, στον Όσιο Δαυίδ της Θεσσαλονίκης έγινε μόλις το 1921 για να τιμηθεί ο Άγιος που ασκήτεψε τον 6ο μ.Χ. στην περιοχή αυτή, τρία χρόνια, πάνω σε ένα δένδρο. Η λάρνακα του Αγίου βρίσκεται σήμερα στην Ιερά Μονή Αγίας Θεοδώρας στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, καθώς ο ναός του Οσίου Δαυίδ αποτελεί μετόχι και ανήκει στην μονή της Αγίας Θεοδώρας.